Menu

Białko – kluczowy element żywieniowy w terapii chorych onkologicznych

białko w diecie - ilustracja poglądowa

Niedożywienie białkowo-kaloryczne jest częstą przyczyną, z powodu której nie można wykonać planowanej terapii onkologicznej. Przyczyną obniżenia poziomu białka całkowitego ( norma wynosi 62-81 g/L) są zaburzenia wchłaniania (związane z wykonaniem rozległego zabiegu operacyjnego w obrębie przewodu pokarmowego, w tym jelita cienkiego), zaburzenia przyjmowania pokarmów (zwężenie przełyku z powodu raka, zwężenie odźwiernika z powodu raka żołądka, niedrożność przewodu pokarmowego spowodowana rozległymi przerzutami nowotworowymi w jamie brzusznej) oraz zaburzenia metaboliczne związane z zaawansowaną chorobą nowotworową.

Białka, obok tłuszczów i węglowodanów należą do podstawowych składników diety każdego człowieka, zarówno chorego jak i w pełni zdrowia. Cząsteczkę białka budują m.in. węgiel, tlen, wodór, azot i siarka. Niektóre białka mogą zawierać fosfor, żelazo, cynk, miedź, mangan i jod. Białka różnią się właściwościami chemicznymi, fizycznymi, budową i orientacją przestrzenną. Część z nich jest rozpuszczalna w wodzie, inne w wodnych roztworach kwasów, zasad i soli. Poddane działaniu niskiego i wysokiego pH oraz soli metali ciężkich, alkoholi lub narażone na wysokie temperatury - ulegają denaturacji.

Podstawowym elementem budującym cząsteczkę białka jest aminokwas. Jest to organiczny związek chemiczny zawierający zasadową grupę aminową oraz kwasową grupę karboksylową –COOH. Łącząc się ze sobą wiązaniami peptydowymi, aminokwasy wchodzą w związki chemiczne o skomplikowanej budowie i nieraz bardzo dużej masie cząsteczkowej. Właściwości poszczególnych białek zależą nie tylko od ich składu aminokwasowego, ale i od rozmieszczenia przestrzennego (lewoskrętne, prawoskrętne), kolejności ułożenia w szeregu i stosunku względem siebie.

Znanych jest 20 aminokwasów, wśród których osiem – t.zw. aminokwasy egzogenne - uznano za absolutnie niezbędne w diecie każdego człowieka. Nie mogą być one zastąpione innymi aminokwasami; nie mogą być również syntetyzowane w organizmie człowieka z innych aminokwasów. Do tych aminokwasów należą: lizyna, metionina, treonina, leucyna, izoleucyna, walina, tryptofan i fenyloalanina. Poza tym do aminokwasów egzogennych zalicza się arginina i histydyna, które mogą być, co prawda wytwarzane przez organizm zdrowego dorosłego człowieka, jednak w ilościach mniejszych niż faktyczne dobowe zapotrzebowanie, a już ilościach niewystarczających zupełnie w przypadku organizmu rozwijającego się, np. w fazie intensywnego wzrostu dzieci.

Ze względu na budowę chemiczną białka dzieli się na proste i złożone. Białka proste zbudowane są jedynie z aminokwasów. W składzie cząsteczki białek złożonych dodatkowo znajdujemy związki niebiałkowe, np. kwasy nukleinowe, hem, atomy metali ciężkich, węglowodany, lipidy.

Z uwagi na funkcje, jakie pełnią w organizmie człowieka, wyróżniamy białka strukturalne (wśród nich kolagen, elastyna, keratyny, glikoproteiny), białka enzymatyczne, białka pełniące w organizmie funkcje ochronne (immunoglobuliny, białka ostrej fazy), białka transportowe (hemoglobina, albuminy osocza, lipoproteiny, transferryna), hormony białkowe (insulina, glukagon, parathormon, kalcytonina) i inne.

Białko w diecie

Białko dostarczane w diecie może być pochodzenia zwierzęcego (nawet 23% białka w masie całkowitej, np. wieprzowina) i roślinnego (przeciętnie 1-2% białka w masie całkowitej, najwięcej soczewica i soja - aż 21-25% białka).

Do białek pełnowartościowych zalicza się te, które zawierają wszystkie niezbędne aminokwasy (egzogenne) w proporcjach zapewniających ich maksymalne wykorzystanie do zabezpieczenia codziennych potrzeb ustroju - wzrostu młodych organizmów i utrzymania równowagi azotowej dorosłych. Najbogatsze w białko pełnowartościowe pokarmy to mleko i produkty mleczne, mięso zwierząt i jego przetwory, mięso ryb oraz jaja. Produkty roślinne cechuje mniejsza białkowa wartość odżywcza - zawierają mniej lizyny, tryptofanu, metioniny i waliny. Białko soi i innych roślin strączkowych, jako jedne z najbogatszych w białko pełnowartościowe pokarmów roślinnych, zawiera stosunkowo dużo aminokwasów egzogennych, jednak nie na tyle, aby w całości zastąpić pełnowartościowe białka pochodzenia zwierzęcego. Trudno, co za tym idzie, zapewnić pełną podaż aminokwasów egzogennych osobom wystrzegającym się posiłków mięsnych.

W prawidłowej, zbilansowanej diecie dorosłego człowieka połowę należnej ilości białka powinny stanowić białka zwierzęce, pozostałe mogą być pochodzenia roślinnego. Białka zwierzęce są korzystniejsze dla organizmu wkraczającego w fazę intensywnego wzrostu i rozwoju - powinny być priorytetem w żywieniu dzieci i młodzieży, kobiet w ciąży i karmienia piersią oraz w trakcie leczenia ciężkiej choroby, w okresie intensywnej rekonwalescencji po zabiegach operacyjnych, w leczeniu onkologicznym (chemioterapia), po urazach.

Rola białek w ustroju

  • Udział w produkcji, odnowie i regeneracji uszkodzonych komórek i tkanek np. cebulki włosów w trakcie chemioterapii, błony śluzowe, po rozległych oparzeniach, po supresji szpiku
  • Niezbędne w procesie gojenia ran np. ran pooperacyjnych, powypadkowych
  • Warunkują prawidłowy wzrost i rozwój organizmu u dzieci i młodzież
  • Biorą udział w regulacji równowagi kwasowo-zasadowej organizmu
  • Generują odporność organizmu - budują ciała odpornościowe np. immunoglobuliny, białka ostrej fazy, komórki układu odpornościowego
  • Stanowią podstawowy składnik krwi, limfy i mleka
  • Są substratem do produkcji hormonów endo- i egzokrynnych, enzymów
  • Pełnią rolę nośnika niektórych witamin i składników mineralnych.

Białko w diecie pacjenta onkologicznego

Z roku na rok obserwuje się ogromny postęp zarówno w diagnostyce jak i terapii nowotworów. Na rynku medycznym pojawiają się nowsze leki, skuteczniejsze, bardziej swoiste dla danego typu komórki nowotworowej. Dąży sie, bowiem do zapewnienia jak najlepszego efektu działania cytostatyków przy minimum działań niepożądanych ze strony innych, niezajętych chorobą układów i narządów. Lekarze, dzięki odkryciom technik medycznych, mogą leczyć zabiegowo skuteczniej, bezpieczniej, nawet w bardziej zaawansowanych procesach rozrostowych, stwarzając szansę na sprawne funkcjonowanie. Sztab rehabilitantów czuwa nad chorymi dbając o fizyczne usprawnienie i szybką rekonwalescencję. Terapie onkologiczne, mimo silnego zaangażowania całego zespołu czuwającego nad pacjentem, nadal pozostają w czołówce najbardziej obciążających organizm chorego terapii.

Aby zapewnić pełną skuteczność leczenia i sprawny powrót do zdrowia, należy zdać sobie sprawę, jak ważnym elementem dla pacjenta onkologicznego jest dieta. Powinna ona być odpowiednio zbilansowana, t.zn. zawierać wszystkie podstawowe składniki odżywcze, w odpowiednich proporcjach, suplementowana w przypadku niedoborów o witaminy, pierwiastki śladowe i minerały. Również suplementację białka, w przypadku jego niedoborów, powinno się traktować jako priorytet zdrowej diety.

Indukowana przez nowotwór wzmożona aktywność układu immunologicznego – odporność przeciwnowotworowa wymaga mobilizacji komórek immunokompetentnych – zaś każda komórka naszego organizmu zbudowana jest z białka. Białka ostrej fazy produkowane między innymi w wątrobie, przeciwciała, jako produkt limfocytów B, które również biorą udział w indukcji mechanizmów odporności przeciwnowotworowej, nie mogą być produkowane bez należytego dostarczania w diecie aminokwasów egzogennych.

Układ odpornościowy stymulowany dodatkowo urazem okołooperacyjnym pozostaje w ciągłej, wzmożonej aktywności. Z jednej strony po to, aby zminimalizować niekorzystny wpływ czynników środowiska zewnętrznego, działających podobnie na wszystkie żywe organizmy. Z drugiej zaś strony, rolą układu odpornościowego jest wspomaganie odbudowy uszkodzeń, powstałych w wyniku leczenia onkologicznego, typowych dla pacjenta na każdym etapie leczenia.

Regeneracja tkanek, gojenie ran, produkcja przeciwciał, czynników ostrej fazy, aktywacja komórek immunokompetentnych jest znacznie zaburzona w przypadku chorego w z niedoborem białka. Hormony, które w organizmie w znacznej mierze odpowiadają za utrzymanie niezaburzonej homeostazy, to również substancje białkowe. Ich niedobór prowadzi do zachwiania prawidłowych mechanizmów regulujących podstawowe fizjologiczne czynności życiowe.

Zabieg chirurgiczny jest olbrzymim stresem dla organizmu pacjenta i zdarzeniem mobilizującym naturalne mechanizmy obronne. Prawidłowe gojenie - odnowa tkanek i regeneracja narządów - wymaga większego niż przeciętnie dowozu białek budulcowych. Zachodzące w organizmie chorego onkologicznego ciągłe intensywne procesy przemian: regeneracji komórek i tkanek – zwłaszcza uszkodzonych promieniowaniem, chemioterapią przeciwnowotworową, po zabiegach chirurgicznych, wymagają zdecydowanie większej niż w diecie zdrowego człowieka suplementacji protein, aby pokryć ponadprzeciętne zapotrzebowanie. Niedobór białek u chorych leczonych chirurgicznie znacznie opóźnia prawidłowe gojenie ran i wpływa na większe ryzyko powikłań okołooperacyjnych, co udowodniono w badaniach. Wpływa także na wydłużenie pobytu chorego w szpitalu jak i odroczenie z tego powodu leczenia uzupełniającego jak chemioterapia czy radioterapia.

Organizm człowieka nie magazynuje białek i aminokwasów: każda podaż tego składnika jest na bieżąco wykorzystywana w procesach wzrostu, rozwoju i regeneracji. Białko pobierane wraz z pożywieniem zostaje przekształcone w białka ustrojowe - budulcowe, odpornościowe, enzymatyczne, hormonalne. W całodziennej diecie 15-20% racji kalorycznej powinno pochodzić właśnie z protein. W wartościach bezwzględnych przyjmuje się, że jest to około 0,8-1,2g białka na kilogram należnej masy ciała. W szczególnych sytuacjach klinicznych zapotrzebowanie na białka znacznie wzrasta - nawet do 1,5-2,0g na kilogram masy ciała na dobę. Dotyczy to zwłaszcza pacjentów w okresie rekonwalescencji po ciężkich urazach jak np. wypadki komunikacyjne, po leczeniu chirurgicznym, a szczególnie w trakcie skojarzonej terapii onkologicznej.

O ile dieta podstawowa pacjenta nie zapewnia należytego dowozu białek, powinno się rozważyć wzbogacanie jej (o ile nie ma przeciwwskazań) o preparaty wysokoenergetyczne, wysokobiałkowe. Pacjent powinien spożywać je codziennie, w okresie największego zapotrzebowania na proteiny. Kalorie pochodzą w nich nie tylko z białek, ale również tłuszczy i węglowodanów, co wpływa na ogólną kondycje chorego.

W ocenie pacjenta pod kątem biochemicznych markerów niedożywienia bierze się pod uwagę między innymi poziom białka całkowitego i albumin w surowicy. Obniżenie tego ostatniego, jako wykładnik niedożywienia, stanowi negatywny czynnik rokowniczy w przypadku wielu nowotworów - miedzy innymi przewodu pokarmowego (rak przełyku, żołądka, jelita grubego).


Opracowanie:
lek. med. Paulina Cichon
Klinika Chirurgii Onkologicznej
Uniwersyteckie Centrum Kliniczne w Gdańsku.
Konsultacja:
dr hab. n. med. Tomasz Jastrzębski, prof. ndzw. GUMed
Klinika Chirurgii Onkologicznej
Uniwersyteckie Centrum Kliniczne w Gdańsku.

» powrót na początek strony

Menu działu dla pacjenta

Obserwuj Onkonet na Facebooku

NU-MED Onkologia

reklama Grupa NU-MED

Grupa NU-MED to wyspecjalizowane placówki, w których diagnozujemy i leczymy pacjentów z chorobami nowotworowymi. Leczenie odbywa się w ramach kontraktu z NFZ. Zobacz więcej informacji.

Onkodiag – medycyna spersonalizowana w onkologii

reklama Onkodiag

Badania oparte na wnikliwej analizie tkanek pochodzących z nowotworu oraz krążących we krwi komórek nowotworowych:

  • Trublood – nieinwazyjna biopsja z analizą pod kątem diagnozy, rokowań i teranostyki
  • Celldx – głęboka analiza genomiczna nowotworu – badanie skuteczności terapii
  • Exacta – pełna analiza nowotworu uwzględniająca genomikę, immunohistochemię, immunocytochemię i chemowrażliwość żywych komórek. Badanie zaprojektuje najbardziej skuteczne leczenie
  • Chemoscale – badanie chemowrażliwości leków cytostatycznych
  • Cancertrack – monitorowanie efektów leczenia na podstawie cell-free DNA

Leczenie żywieniowe - wprowadzenie

Według definicji leczenie żywieniowe jest nieodłączną częścią procesu leczniczego, która ma za zadanie poprawę bądź utrzymanie stanu odżywienia, co ma bezpośredni wpływ na wyniki leczenia oraz związane z tym rokowanie.

Chorzy z nowotworami przewodu pokarmowego wykazują w wielu przypadkach cechy niedożywienia, wynikające zarówno z zaawansowania choroby (niedrożność, biegunka, wymioty) jak i zmian metabolicznych spowodowanych stresem.

» Więcej

Przejdz do działu "Leczenie żywieniowe"

W tym dziale prezentujemy szereg artykułów na temat leczenia żywieniowego zaczynając od podstaw, poprzez obszerne omówienie zagadnienia aż do opisu sposobów postępowania w przypadku istotnych problemów dotyczących stanu odżywienia.

» przejdz do działu